گستردگی و گوناگونی نظریه های روانشناسی اجتماعی معاصر منعکس کننده ی خاستگاه های فکری گوناگون و دیدگاه ها و رویکرد های متفاوت و متنوع است. بحث های اولیه ی روانشناسی اجتماعی با برجسته کردن تفاوت های روانشناختی و جامعه شناختی متمایز می شود. به طور کلی سه شاخه ی روانشناسی اجتماعی شناختی، اجتماعی ساختاری و کنش متقابل نمادین در این حوزه وجود دارد. هر کدام از این سه شاخه ایده های نظری منحصر به فردی دارند. اما در عین حال در کنار یکدیگر برای ایجاد درک جمعی تاثیر گذار هستند. از دل این شاخه ها نظریه های روانشناسی مختلفی بیرون آمده است که در این مقاله قصد داریم بعضی از آن ها را به اختصار برای شما توضیح بدهیم.

انواع نظریه ها در روانشناسی اجتماعی

اگر بخواهیم تنها عنوان نظریه های روانشناسی اجتماعی را به طور محدود بیان کنیم. عبارتند از  نظریه های:

• تئوری شناسایی کنش
• دلبستگی
• تعادل
• گسترش و ساخت
• ناهماهنگی شناختی
• نظریه سیستم های پویا
• تئوری برابری
• نظریه مدیریت خطا
• تئوری فرار
• نظریه وابستگی متقابل
• تئوری یادگیری
• پوزیتیویسم منطقی
• واکنش نارسیسیستی
• نظریه عینیت یابی
• تمایز بهینه
• نظریه چشم انداز
• تعارض گروهی واقع بینانه
• تئوری عمل مستدل
• نظریه مدل های رابطه ای
• تئوری خود طبقه بندی
• نظریه خود تعیینی
• تئوری خود ناسازگاری
• نظریه خود بسط
• تئوری ادراک خود
• نظریه خود تأیید
• اقتصاد جنسی
• استراتژی های جنسی
• تئوری تبادل اجتماعی
• نظریه هویت اجتماعی
• تأثیر اجتماعی
• نظریه اجتماعی زیستی
• ارزیابی استرس
• تعامل گرایی نمادین
• نظریه ساختاری زمانی
• تئوری مدیریت ترور
• ذهن
• رفتار برنامه ریزی شده
• خودگرایی تهدید شده
• نظریه مثلثی عشق
• …

در ادامه به شرح وضعیت از این نظریه ها می پردازیم.

روانشناسی اجتماعی شناختی و درون فردی

این نظریه بر درک چگونگی تاثیر فرآیند های درونی بر توانایی فرد برای ارتباط با دیگران تمرکز دارد. فرآیند های درونی شناختی مثل حافظه، درک و تصمیم گیری و همچنین بخش فیزیولوژیکی آن مثل فعالیت های شیمیایی و عصبی در این دیدگاه مورد مطالعه قرار می گیرند. مبنای اساسی آن بر این است که چگونه افراد اطلاعات را به شکل طرحواره در مغز خود ذخیره می کنند. طرحواره ها به افراد کمک می کنند تا با برچسب گذاری اشیا در محیط اطراف خود آن ها را شناسایی کنند و آن ها را دسته بندی کند. این جنبه از روانشناسی در مورد اجتماعی از اهمیت فراوان برخوردار است.

روانشناسی کنش متقابل نمادین

در این حوزه از روانشناسی افراد از طریق نقشه ها و هویت هایی که دارند، معنا ها را ایجاد و مدیریت می کنند. هر فردی با توجه به افرادی که با آن ها تعامل دارد و همچنین محیط هایی که در آن قرار می گیرد، دارای تعدادی نقش و هویت است. زبان چه با کلام و چه بدون استفاده از کلام نمایان گر قوانین و هنجار های رسمی و غیر رسمی است که تعاملات اجتماعی را هدایت می کند و ساختار جامعه را شکل می دهد. هنجار ها، قوانین و ارزش هایی که تعاملات را هدایت می کند، در طول زندگی افراد دچار تغییر می شود و بسته به موقعیت ها و محیط های اجتماعی مختلف خواهد بود.

روانشناسی اجتماعی ساختاری

این نوع از روانشناسی از کارکرد اقتصاددانان، روان‌شناسان و جامعه شناسان علاقه مند به روابط متقابل اجتماعی به صورت رسمی و با هدف ایجاد فرضیه های قابل آزمایش سرچشمه گرفت. حد اکثر کردن پاداش ها و حداقل کردن مجازات ها یکی از فرض های مهم این نوع از روانشناسی است. محاسبات منطقی که منجر به تعاملات فردی، گروهی و نهادی می شود، ساختار های مخصوص خود را دارند. این موارد در روانشناسی ساختاری بررسی می شود. نفوذ اجتماعی و اقتدار، حالت های انتظار و مطالعات شبکه های اجتماعی نیز مربوط به این حوزه از روانشناسی است.

تئوری شناسایی کنش

معمولاً برای شناخت رفتار افراد، اعمال شرایطی نیاز است. مثلا برای سنجش سواد و مطالعات یک فرد از او امتحان می گیرند. در جامعه نیز همین طور است. کنش افراد و اتخاذ هویت آن ها یک سری از مسائل اصلی روانشناسی اجتماعی را نمایان می کند. نتایجی که از این مورد از نظریه های روانشناسی اجتماعی حاصل می شود برای خود مدیریتی، آسیب پذیری در برابر نفوذ اجتماعی و خود پنداره ها پیامد هایی دارد. در بررسی های این حوزه مشخص می شود که افراد چرا یک عمل را انجام می دهند و اثرات و پیامد های آن چیست. به این ترتیب می توان اقدامات هر فرد در حوزه ی اجتماعی را بررسی کرد.

تئوری تعادل

نظریه ی تعادل از بین نظریه های روانشناسی اجتماعی به توصیف ساختار عقاید مردم در مورد افراد و اشیاء دیگر و همچنین روابط درک شده بین آن ها می پردازد. مفهوم اصلی نظریه ی تعادل این است که ساختار های معینی بین افراد و اشیا به صورت متعادل هستند و ساختار های نا متعادل دیگری نیز وجود دارند. به طور کلی ساختار های متعادل بر ساختار های نامتعادل ترجیح داده می شوند. در این نظریه عنوان می شود که ساختار های نا متعادل اغلب با نوعی احساس ناراحت‌ کننده و عاطفه ی منفی همراه هستند و افراد را به اجتناب از این ساختار ها سوق می دهند. تفاوت سلیقه بین افراد تنش ایجاد می کند و یکسان بودن علاقمندی ها به آن ها احساس خوبی می دهد.

نظریه ی ناهماهنگی شناختی

نا هماهنگی شناختی از بین نظریه های روانشناسی اجتماعی، اولین بار در سال 1957 معرفی شد. نظریه ی نا هماهنگی شناختی به عنوان حالت نفرت ‌انگیزی تعریف می شود که وقتی فرد دارای دو یا چند شناخت ناسازگار با یکدیگر است، رخ می دهد. این نظریه در ابتدا بسیار بحث برانگیز بود. اما پس از تحقیق و پژوهش به یکی از پذیرفته شده ترین مفاهیم در روانشناسی اجتماعی تبدیل شده است. این نظریه می تواند انواع رویداد های عادی و غیر عادی را در زندگی اجتماعی ما توضیح دهد. مثلاً یک فرد از گرسنگی خود درک شناختی دارد و در عین حال تصمیم می گیرد از وعده ی غذایی صرفنظر کند و یک فنجان قهوه سفارش بدهد. در اینجا با ناسازگاری شناختی مواجه هستیم.

نظریه ی رانه یا سائق (drive)

این نظریه به افزایش بر انگیختگی و انگیزه ی درونی برای رسیدن به هدف خاص اشاره دارد. روانشناسان بین انگیزه های اولیه و ثانویه تفاوت قائل می شوند. محرک های اولیه در افراد مستقیماً با بقا مرتبط هستند و شامل نیاز به غذا، آب و اکسیژن می شوند. انگیزه های ثانویه یا اکتسابی آن دسته از انگیزه هایی هستند که از نظر فرهنگی تعیین شده یا آموخته شده اند مانند انگیزه ی بدست آوردن پول، صمیمیت یا تایید اجتماعی. این نظریه معتقد است انتخاب بهترین پاسخ ها افراد را به کاهش خواسته ها سوق می دهد.

نظریه ی فرار

تئوری فرار به تمایل افراد برای انجام رفتار هایی برای اجتناب از واکنش روانی نا خوشایند اشاره دارد. در واقع نظریه ی فرار برای توصیف رفتار هایی استفاده می شود که فرد را قادر می سازد از ادراکات منفی خود فرار کند. رفتار هایی که از انگیزه ی فرار از خود ناشی می شوند، اغلب نامطلوب هستند. اما در عین حال می تواند به فرد کمک کند تا به طور موقت از یک واکنش روانی منفی دور بماند.

نظریه ی تجربه گرایی منطقی

تجربه گرایی منطقی یک جمله ی فلسفی در اوایل قرن بیستم بود. اعتقاد این نظریه بر این است که یک گزاره تنها در صورتی معنا دارد که بتوان آن را از طریق تجربه تایید کرد. این نظریه برای شناخت جهان به طور انحصاری بر رویداد های قابل مشاهده تکیه دارد و بنا بر این رویداد های غیر قابل مشاهده را از اساس بی معنی می داند. از دیدگاه این نظریه از نظریه های روانشناسی اجتماعی حقیقت فقط چیزی است که علم بتواند آن را اثبات کند.

تئوری تعارض گروهی واقع‌بینانه

جنگ های قومی و قبیله ای و خصومت ها و تعصبات را می توان در این دسته از نظریه های اجتماعی قرارداد. از نظریه ی تعارض گروهی واقع‌بینانه که نظریه ای اثبات شده با پشتیبانی تحقیقاتی قوی از مطالعات آزمایشگاهی و میدانی است، می توان برای درک بسیاری از درگیری های بین گروهی محلی و جهانی استفاده کرد. این نظریه یکی از کاربردی ترین و متقاعد کننده ترین نظریه های روانشناختی  اجتماعی در دنیای امروز است. زیرا راه حلی برای پایان دادن به تعارض ها در این نظریه گنجانده شده است. در این نظریه توضیح داده می شود که منابع محدود چگونه می تواند خصومت بین گروه ها را ایجاد کند. طبق این نظریه افراد نباید یکدیگر را برای خود تهدید تلقی کنند تا احساس کینه و خصومت به وجود نیاید.

نظریه ی نقش

به طور خلاصه رفتار افراد ناشی از نقش هایی است که در زندگی بازی می کنند. در روانشناسی اجتماعی، نقش مجموعه ‌ای از انتظاراتی است که با یک موقعیت اجتماعی خاص همراه است. هر فردی به طور معمول در زندگی خود نقش های متعددی را ایفا می کند. در زمینه های مختلف یا با افراد مختلف یک فرد خاص ممکن است یک دانشجو، یک دوست یا یک کارمند باشد. هر یک از انواع نقش ها انتظارات خاص خود را در مورد رفتار گفتار پوشش و غیره دارد. رفتار نقش های مختلف برای دیگری ممکن است غیر قابل قبول باشد. این نظریه بازگو می کند که چگونه نقش ها بر مجموعه ی وسیعی از نتایج روانشناختی از جمله رفتار، نگرش ها، شناخت و تعامل اجتماعی تاثیر گذار است.

نظریه ی خود افزایی

روابط نزدیک دنیای جدیدی به روی مردم باز می کند. هر رابطه با دیگران سبب تغییر بخش های کوچکی از خود می شود تا کمی شبیه اطرافیان گردد. مثلاً علاقه ی دوست شما به ورزش می تواند این احساس را در شما ایجاد کند که گویی علاقه بیشتری به ورزش دارید در صورتی که قبلاً نسبت به آن آگاه نبودید. طبق این نظریه روابط می توانند به شکل گیری هویت افراد کمک کنند و منابع مشترکی برای آن ها فراهم نمایند. تعامل و صحبت کردن به تنهایی چیز های زیادی در مورد جهان بینی دیگران به شما یاد خواهد داد. تغییراتی که در این چارچوب در واقعیت افراد منابع و دیدگاه های آن ها رخ می دهد در تئوری خود افزایی توضیح داده شده است.

نظریه ی هویت اجتماعی

مردم مجموعه ‌ای از راه های مختلف برای به تصویر کشیدن شخصیت خود دارند. آن ها هویت های مختلفی دارند که می توان آن ها را به عنوان هویت شخصی یا هویت اجتماعی طبقه بندی کرد. مثلاً دوست بودن یا همسر بودن، هویت شخصی فرد است و ویژگی یک گروه خاص مثل مرد بودن، پرستار بودن یا داشتن یک مذهب خاص هویت اجتماعی است. هویت شخصی به خود فردی گره خورده و با رفتار های فردی یا خاص مرتبط است. از سوی دیگر هویت اجتماعی به خود جمعی گره خورده و با رفتار های گروهی و بین گروهی مرتبط است. در بعضی از فرهنگ ها هویت اجتماعی بیشتر بر شبکه های روابط درون یک گروه استوار است. امروزه می بینیم که هویت جدیدی برای شبکه های اجتماعی نیز برای افراد پیش آمده است.

نظریه ی تاثیر اجتماعی

تئوری تاثیر اجتماعی از بین نظریه های اجتماعی پیشنهاد می کند که میزان تاثیری که فرد در محیط های گروهی تجربه می کند به قدرت گروه و تعداد افراد آن گروه بستگی دارد. بنابراین گروهی که این موارد را بیشتر از بقیه داشته باشد، موثر تر است. اگر تعداد اهداف افزایش پیدا کند، میزان تاثیری که گروه بر فرد دارد، کاهش می یابد. این نظریه کاربرد مستقیمی برای متقاعد سازی و اطاعت دارد. این نظریه در حوزه های مدیریتی بسیار مورد توجه واقع شده است.

تئوری ذهن

تئوری یا نظریه ی ذهن به ذهن خوانی روزمره ی انسان اشاره دارد. این توانایی عام برای نسبت دادن حالت های ذهنی از جمله باور ها و نیاز ها به خود و افراد دیگر به عنوان راهی برای درک و پیش بینی رفتار است. مثلاً اینکه فکر کنید دوست من خیال می کند ساندویچش را من خوردم. به هرحال افراد عقاید و خواسته هایی دارند که مطابق با آن حالت های ذهنی عمل می کنند. مثلا با استفاده از اطلاعات این نظری می توان برای داشتن ذهن شاد یا .. برنامه ریزی کرد.

تئوری رفتار برنامه ریزی شده

این نظریه یکی از محبوب ترین مدل های اجتماعی-روان شناختی برای پیش ‌بینی رفتار است. بر اساس این نظریه رفتار انسان توسط ملاحظات هدایت می شود. باور های مربوط به نتایج احتمالی مثبت و منفی رفتار، انتظارات هنجاری دیگران و باور های کنترلی در این زمینه دخالت دارند.

سخن آخر

در این مقاله سعی کردیم به طور اجمالی مهم ترین نظریه های روانشناسی اجتماعی را بیان کنیم تا اگر به این حوزه علاقمند هستید در مورد هر کدام از عناوین آن مطالعات شخصی بیشتری انجام دهید. بررسی روانشناسانه هر کدام از این نظریه ها دنیای جدیدی به روی شما می گشاید تا رفتار بهتر و آگاهانه تری در روابط فردی و اجتماعی خودتان داشته باشید.